Việt Nam có thể bị mắc kẹt trong “bẫy thu nhập trung bình” do chiến tranh thương mại không?

Việt Nam đã đạt được những bước tiến lớn trong phát triển kinh tế và thu hút đầu tư nước ngoài, đưa đất nước thoát khỏi nhóm thu nhập thấp và tiến gần hơn đến mức thu nhập trung bình cao. Tuy nhiên, cuộc chiến thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc có thể đặt ra những thách thức mới, làm gia tăng nguy cơ Việt Nam rơi vào “bẫy thu nhập trung bình”. Bài viết này sẽ phân tích khái niệm “bẫy thu nhập trung bình”, tác động của cuộc chiến thương mại đến Việt Nam, và các giải pháp để tránh mắc kẹt trong tình trạng này.

 Bẫy thu nhập trung bình là gì?

“Bẫy thu nhập trung bình” là tình trạng mà một quốc gia đạt đến mức thu nhập trung bình nhưng không thể tiếp tục tăng trưởng để trở thành nước có thu nhập cao. Nguyên nhân phổ biến của hiện tượng này bao gồm:

• Sự phụ thuộc vào lao động giá rẻ và các ngành sản xuất thâm dụng lao động.
• Thiếu đổi mới công nghệ và năng suất lao động thấp.
• Môi trường kinh doanh kém cạnh tranh.
• Hệ thống giáo dục và đào tạo lao động không đáp ứng nhu cầu thị trường.

Nhiều quốc gia như Thái Lan, Malaysia và Brazil đã gặp phải tình trạng này, nơi tăng trưởng chững lại sau khi đạt thu nhập trung bình, không thể tiếp tục vươn lên thành nước phát triển.

 Tác động của cuộc chiến thương mại đến nguy cơ mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình

Thứ nhất: Nguy cơ suy giảm đầu tư nước ngoài (FDI)

• Trong những năm qua, Việt Nam đã thu hút nhiều doanh nghiệp FDI, đặc biệt là từ các công ty muốn rời Trung Quốc để tránh thuế quan từ Mỹ.
• Tuy nhiên, nếu cuộc chiến thương mại kéo dài, các công ty đa quốc gia có thể thay đổi chiến lược, chuyển hướng đầu tư sang các quốc gia có hệ thống công nghiệp phát triển hơn như Ấn Độ hoặc Mexico.
• Nếu Việt Nam không thể tiếp tục thu hút dòng vốn FDI chất lượng cao, nền kinh tế có thể mất động lực tăng trưởng và rơi vào bẫy thu nhập trung bình.

Ví dụ: Samsung, Intel và Apple đã thiết lập các cơ sở sản xuất lớn tại Việt Nam, nhưng nếu môi trường đầu tư không thuận lợi hoặc họ tìm được đối tác tốt hơn, Việt Nam có thể mất đi lợi thế này.

Thứ hai: Sự phụ thuộc vào sản xuất giá rẻ

• Việt Nam hiện chủ yếu sản xuất hàng hóa giá rẻ, có giá trị gia tăng thấp như dệt may, da giày và lắp ráp điện tử.
• Nếu không chuyển đổi sang các ngành công nghiệp có giá trị cao hơn như công nghệ, ô tô hoặc dược phẩm, Việt Nam sẽ khó thoát khỏi mức thu nhập trung bình.
• Cuộc chiến thương mại làm gia tăng áp lực, buộc Việt Nam phải chuyển đổi mô hình kinh tế, nhưng nếu không có chiến lược phù hợp, nền kinh tế có thể rơi vào thế bị động.

Ví dụ: Thái Lan từng có nền kinh tế dựa vào sản xuất ô tô và linh kiện điện tử, nhưng do thiếu sáng tạo và đầu tư vào công nghệ cao, nước này đã chững lại trong mức thu nhập trung bình hơn một thập kỷ.

Thứ ba: Gián đoạn chuỗi cung ứng và thương mại

• Cuộc chiến thương mại có thể làm gián đoạn chuỗi cung ứng, đặc biệt là khi Việt Nam vẫn phụ thuộc vào nguyên liệu từ Trung Quốc.
• Nếu Mỹ tiếp tục áp thuế cao đối với hàng hóa từ Trung Quốc và mở rộng sang các nước có chuỗi cung ứng liên quan, Việt Nam có thể chịu tác động tiêu cực.
• Điều này có thể làm giảm năng suất và khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam, khiến tăng trưởng kinh tế chậm lại.

Ví dụ: Ngành dệt may Việt Nam phụ thuộc khoảng 60% nguyên liệu nhập khẩu từ Trung Quốc. Nếu nguồn cung này bị hạn chế, Việt Nam có thể mất thị phần xuất khẩu vào Mỹ và EU.

Thứ tư: Biến động tỷ giá và chi phí sản xuất

• Khi Mỹ và Trung Quốc đối đầu, Trung Quốc có thể phá giá đồng Nhân dân tệ để làm giảm tác động của thuế quan.
• Điều này có thể khiến đồng VND mất giá hoặc tăng chi phí nhập khẩu nguyên liệu, làm giảm lợi nhuận của doanh nghiệp và ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế.
• Nếu Việt Nam không thể kiểm soát tỷ giá hiệu quả, nền kinh tế có thể gặp khó khăn và không thể bứt phá lên mức thu nhập cao hơn.

Ví dụ: Năm 2015, Trung Quốc phá giá đồng Nhân dân tệ khiến các quốc gia phụ thuộc vào nhập khẩu từ Trung Quốc, bao gồm Việt Nam, chịu tác động tiêu cực.

Giải pháp để tránh bẫy thu nhập trung bình

Thứ nhất: Phát triển ngành công nghiệp giá trị cao

• Việt Nam cần đầu tư mạnh vào công nghệ cao, sản xuất ô tô, năng lượng tái tạo và công nghiệp hỗ trợ.
• Học tập mô hình của Hàn Quốc, tập trung vào nghiên cứu và phát triển (R&D) để tạo ra sản phẩm có giá trị gia tăng cao.

Ví dụ: Hàn Quốc từng là nước thu nhập trung bình nhưng đã vươn lên nhờ tập trung vào các ngành công nghệ như điện tử và xe hơi (Samsung, Hyundai).

Thứ hai: Cải thiện chất lượng lao động

• Đào tạo nguồn nhân lực có kỹ năng cao để đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế số.
• Khuyến khích các trường đại học và doanh nghiệp hợp tác để nâng cao trình độ chuyên môn cho người lao động.

Ví dụ: Singapore đầu tư mạnh vào giáo dục và đào tạo kỹ năng công nghệ, giúp nước này thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình.

Thứ ba: Giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc

• Tăng cường nhập khẩu nguyên liệu từ các nước khác như Hàn Quốc, Nhật Bản và EU để giảm rủi ro từ biến động thương mại Trung Quốc.
• Phát triển công nghiệp nội địa để tự chủ hơn về nguyên liệu sản xuất.

Ví dụ: Nhật Bản đầu tư vào sản xuất linh kiện bán dẫn trong nước thay vì nhập khẩu từ Trung Quốc, giúp nước này duy trì vị thế cạnh tranh.

Thứ tư: Đa dạng hóa thị trường xuất khẩu

• Tận dụng các hiệp định thương mại tự do như CPTPP, EVFTA để mở rộng thị trường ngoài Mỹ và Trung Quốc.
• Tăng cường thương mại với các nước ASEAN, EU và Nhật Bản để giảm rủi ro từ xung đột thương mại Mỹ – Trung.

Ví dụ: Chile ký nhiều hiệp định thương mại tự do với EU và châu Á, giúp nước này duy trì tăng trưởng dù có biến động kinh tế toàn cầu.

 Kết luận

Cuộc chiến thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc có thể làm gia tăng nguy cơ Việt Nam mắc kẹt trong “bẫy thu nhập trung bình” nếu không có chiến lược phát triển kinh tế bền vững. Để tránh rơi vào tình trạng này, Việt Nam cần tập trung vào nâng cao giá trị sản xuất, cải thiện chất lượng lao động, giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc và đa dạng hóa thị trường xuất khẩu. Nếu thực hiện tốt các biện pháp này, Việt Nam có thể tiếp tục phát triển và hướng tới trở thành nền kinh tế có thu nhập cao trong tương lai.